สนทนา: 
เมื่อความอัปรีย์ทั้งหลายมารวมกันในจังหวะที่เหมาะเจาะ

‘สาวสะเมิน’ นิทรรศการเดี่ยวครั้งแรกของเป็นเอก รัตนเรือง

ฉากแรกใน ‘สาวสะเมิน’ หรือ Two Little Soldiers ภาพยนตร์เรื่องล่าสุดของ เป็นเอก รัตนเรือง ขึ้นต้นด้วยข้อความดังต่อไปนี้…

“ร้อยพันช่องสื่อสารถูกชัตดาวน์ หมื่นปากพูดไปนั้นไร้เสียง
แสนความคิดต่างถูกไล่ล่าเอามาจองจำ ล้านเสียงเพรียกแห่งความคลั่งที่ถูกขังอยู่ในตัวผู้คน
มันหยาบคายเกินกว่าจะนำมาตีพิมพ์ หนึ่งเดียวที่เป็นอิสระเหนือความควบคุมคือเสียงของผู้นำ
เมื่อความอัปรีย์ทั้งหลายมารวมกันในจังหวะที่เหมาะเจาะ ท่านว่ามันคือกาฬียุค”

หากไม่นับรวมภาพยนตร์โฆษณา เป็นเอกทำภาพยนตร์มาแล้วอย่างเป็นทางการ (ทั้งขนาดสั้นและยาว) 13 เรื่อง และเป็นที่ทราบกัน ผลงานของเขาแทบทุกเรื่องจะมีสถานะไม่ต่างจากงานศิลปะ กระนั้น ‘สาวสะเมิน’ ภาพยนตร์ขนาดสั้นเรื่องล่าสุดของเขา ก็ถือเป็นหนังเรื่องแรกที่ถูกสร้างในฐานะงานศิลปะอย่างเป็นทางการ เพราะมันถูกจัดฉายครั้งแรกในห้องแสดงงานของหอศิลป์กรุงเทพฯ ชิ้นงานที่เป็นเอกส่งมาร่วมแสดงในเทศกาลศิลปะ Bangkok Art Biennale 2020

เรามีโอกาสดูภาพยนตร์เรื่องนี้ในงานดังกล่าวเมื่อปลายปีที่ผ่านมา ภาพยนตร์ว่าด้วยทหารเกณฑ์สองคนผู้กำลังพักผ่อนอยู่ริมบึงน้ำ และพบกับหญิงสาวชาวบ้านที่กำลังนอนเล่นอยู่ในป่า นี่ยังเป็นหนังเรื่องแรกที่เป็นเอกทำให้ตัวละครเป็นใบ้ การเล่าเรื่องผ่านภาพเคลื่อนไหวตัดสลับกับตัวหนังสือแทนคำพูดของตัวละคร แบบเดียวกับภาพยนตร์ของชาร์ลี แชปลิน ในยุค 1930s ความเจ๋งอีกอย่างคือเป็นเอกนำเสนอมันร่วมกับส่วนหนึ่งของสตอรี่บอร์ดที่ทำมาจากภาพพิมพ์โลหะ (etching) 12 ภาพ ก่อนที่ในภายหลังศิลปินจะจัดทำกราฟิกโนเวลความยาว 500 หน้า ในชื่อ Trouble In Paradise ที่บอกเล่าเรื่องของ ‘สาวสะเมิน’ ในเวอร์ชั่นเต็ม… เรียกได้ว่าหนังเรื่องนี้เป็นเอกยิงปืนแค่นัดเดียว แต่นกตายกันเป็นฝูง แต่นั่นก็ยังไม่ใช่ทั้งหมด

หลังจาก Bangkok Art Biennale ลาโรงไปเมื่อปลายเดือนมกราคมที่ผ่านมา ต่อลาภ ลาภเจริญสุข ชักชวนเป็นเอก ให้นำงานศิลปะชิ้นนี้กลับมาแสดงอีกครั้งที่ Gallery Seescape เชียงใหม่ ซึ่งจัดแสดงยาวถึงเดือนมิถุนายนนี้ BOTS จึงได้โอกาสนั่งคุยกับเป็นเอกถึงที่มาที่ไปของ ‘สาวสะเมิน’ ผลงานที่เจ้าตัวบอกว่าเป็นการสร้างหนังในยุคที่บ้านเมือง ‘อัปรีย์’ ดังประโยคเปิดของภาพยนตร์

เป็นที่สุดของความอัปรีย์ตั้งแต่ที่เขาทำงานมาก็ว่าได้

ผมเขียนบทเรื่องนี้เมื่อ 3-4 ปีก่อน นั่นเป็นช่วงที่ คสช. ยึดอำนาจและปกครองประเทศ เราต่างรู้ดีว่าบรรยากาศมันเป็นยังไง ใครเห็นต่างจากรัฐคือมึงซวย ขณะเดียวกันรัฐก็ใช้อำนาจทุกอย่างเพื่อปิดปากคนที่ไม่เห็นด้วย ผมจึงมองว่าหนังใบ้มันสื่อประเด็นนี้ได้

แม้ว่าคุณจะกำหนดสถานะของ ‘สาวสะเมิน’ ให้เป็นงานศิลปะ แต่ก็ปฏิเสธไม่ได้ว่าสื่อของมันคือภาพยนตร์อยู่ดี ในฐานะคนทำงาน คุณเห็นความแตกต่างระหว่างงานชิ้นนี้ กับภาพยนตร์เรื่องก่อนหน้าอย่างไร

ผมทำเรื่องนี้โดยไม่คิดว่าจะต้องขายยังไง อย่าลืมว่าภาพยนตร์ทั้งหมดที่ผมทำมามันต้องอาศัยการหาทุน ถึงหนังเกือบทุกเรื่องของผมจะไม่ทำกำไร แต่คนลงทุนเขาก็คาดหวังว่าเขาจะไม่เจ็บตัวมากเกินไป ผมจึงยังต้องคำนึงถึงเรื่องการขายอยู่บ้าง แต่พอมันเป็นงานศิลปะ ก็ตัดเรื่องนี้ไปเลย ไม่ต้องคิดเลยว่าจะต้องหาเงินคืนมาอย่างไร

แล้วคุณเริ่มโปรเจกต์นี้ได้ยังไง

จริงๆ ผมตั้งใจจะทำหนังใหญ่ของตัวเองอยู่แล้ว ซึ่งก็อยากทดลองทำหนังใบ้ด้วย แต่นั่นล่ะ พอตั้งโจทย์แบบนี้ ผมก็นึกไม่ออกเหมือนกันว่าใครจะมาลงทุนให้เรา แต่ก็เขียนบทไปแล้ว กระทั่งคุณอภินันท์ โปษยานนท์ มาชวนไปร่วมงาน Bangkok Art Biennale ผมก็เลยตัดบางส่วนของบทหนังเรื่องนี้มาทำเป็นหนังสั้นเอาไปจัดแสดง

ทำไมต้องเป็นหนังใบ้

ผมเขียนบทเรื่องนี้เมื่อ 3-4 ปีก่อน นั่นเป็นช่วงที่ คสช. ยึดอำนาจและปกครองประเทศ เราต่างรู้ดีว่าบรรยากาศมันเป็นยังไง ใครเห็นต่างจากรัฐคือมึงซวย ขณะเดียวกันรัฐก็ใช้อำนาจทุกอย่างเพื่อปิดปากคนที่ไม่เห็นด้วย ผมจึงมองว่าหนังใบ้มันสื่อประเด็นนี้ได้ ตัวละครในเรื่องของผมคือประชาชนปกติ เขาพูดได้ แต่เสียงไม่ออก สิ่งที่เขาพูดจะถูกทำให้เป็นตัวอักษรบรรยายในฉากต่อมา แต่ขณะเดียวกันคนดูจะได้ยินเสียงอื่นๆ ในฉาก เช่น เสียงฝีเท้า เสียงนกร้อง เสียงสายน้ำ เสียงกีตาร์ กระทั่งเสียงของฝั่งผู้มีอำนาจ หรือประกาศ คสช. จากวิทยุ ก็จะได้ยินชัด หนังเรื่องนี้มันสื่อสารตรงไปตรงมาเลยว่าชาวบ้านธรรมดาๆ พูดไม่ได้ คนพูดได้คือคนที่มีอำนาจ

คุณบอกว่าสาวสะเมินคือฉากหนึ่งของหนังใหญ่ที่คุณตั้งใจจะทำเรื่องต่อไป พอจะเล่าเนื้อเรื่องคร่าวๆ ของหนังเรื่องนี้ได้ไหม

ผมได้แรงบันดาลใจมาจากเรื่องสั้นของกีย์ เดอโมปาส์ซังต์ (Guy de Maupassant) นักเขียนฝรั่งเศส ชื่อ Two Little Soldiers เหมือนกัน เรื่องสั้นนั้นมันพูดถึงทหารสองคนเป็นเพื่อนซี้กัน แล้วก็ดันไปหลงรักสาวชาวบ้านคนเดียวกัน จนเกิดแตกคอ เรื่องนี้จบค่อนข้างจะเป็นโศกนาฎกรรม

ขณะที่เรื่องสั้นเรื่องนี้ถูกเซ็ทไว้ที่โพรวองซ์ ตอนใต้ของฝรั่งเศส เรื่องของผมไปเซ็ทฉากหมู่บ้านหมู่บ้านหนึ่งที่ชื่อ ‘สะเมิน’ มันเป็นพรมแดนของประเทศสมมุติประเทศหนึ่ง เรื่องคร่าวๆ คือในเมืองหลวงของประเทศนี้มันเกิดรัฐประหาร แล้วไอ้คณะรัฐประหารนี่มันดันไปปิดโซเชียลมีเดีย ประชาชนเลยไม่ยอม ก็ลุกฮือประท้วง รัฐบาลทหารมันเลยเกณฑ์ทหารจากต่างจังหวัดให้เข้ามาคุมม็อบในเมืองหลวง หมู่บ้านสะเมินก็มีการเกณฑ์ทหารเหมือนกัน แต่กลับมีทหารสองคนไม่ได้ถูกเกณฑ์ไปด้วย กลายเป็นลูเซอร์เลย เพื่อนไปเมืองหลวงกันหมด เหลือไอ้สองคนนี้ไว้ ก็ไม่รู้ทำอะไร วันๆ ก็ไปตกปลา เล่นกีตาร์ นั่งๆ นอนๆ ในป่า คือเหลืออยู่สองคนแล้วพวกกูจะไปรักษาพรมแดนเหี้ยอะไรได้วะ จนมันไปพบกับสาวชาวบ้านคนหนึ่งในป่า ก็เกิดการพัฒนาความสัมพันธ์ โดยหนังสั้นที่ตัดมาคือช่วงที่ทหารสองคนนี้พบสาวชาวบ้านคนนั้นแล้ว

อย่าลืมว่าประชาชนคือมนุษย์ ในทางกลับกันทหารเกณฑ์แม่งก็เป็นมนุษย์ แต่คนมีอำนาจพยายามทำให้ความเป็นมนุษย์ของพวกเขาเหล่านี้หายไป

มีเหตุผลอะไรเป็นพิเศษไหมที่คุณเลือกสะท้อนการรัฐประหารผ่านทหารเกณฑ์

มันเป็นความสนใจส่วนตัวผมด้วย คือตั้งแต่จำได้ทุกครั้งที่มีการประท้วงในกรุงเทพฯ ไม่ว่าจะ 14 ตุลา 6 ตุลา หรือพฤษภาทมิฬ ทหารที่ยึดอำนาจก็จะเกณฑ์ทหารจากชายแดนเข้ามาจัดการกับกลุ่มผู้ประท้วง ผมคิดว่านอกจากเหตุผลเรื่องกำลังพลแล้ว ทหารชายแดนพวกนี้เขาไม่ได้มีความสัมพันธ์หรือกระทั่งรู้จักกับกลุ่มผู้ประท้วงซึ่งส่วนหนึ่งก็เป็นนักศึกษาด้วย การใช้ความรุนแรงกับคนที่ไม่รู้จักกันเลยจึงเป็นเรื่องง่าย ดูอย่างตอนพฤษภาทมิฬสิ ทหารฆ่าประชาชนไปไม่รู้กี่ศพต่อกี่ศพ

ผมสนใจบทบาทของทหารเกณฑ์หรือทหารบริเวณชายแดนในฐานะเบี้ยของผู้มีอำนาจ อย่างตอนที่รัฐไทยปราบคอมมิวนิสต์ เอาเข้าจริงทหารหลายคนก็ไม่รู้ด้วยซ้ำนะว่าคอมมิวนิสต์คืออะไร แค่รู้ว่าพวกนี้เป็นศัตรู ต้องฆ่ามัน แต่ในทางกลับกันทหารพวกนี้เขาก็เป็นมนุษย์เว้ย อย่างในสาวสะเมินก็จะเห็นว่าพอทหารสองคนที่มันถูกทิ้งไว้ที่หมู่บ้านชายแดน มันก็ใช้ชีวิตชิลล์ๆ ของมัน แต่งชุดทหารถือปืนไปวันๆ ในหมู่บ้านชายแดน ซึ่งก็ไม่ได้มีภัยคุกคามจากนอกประเทศอะไรเลย

ผมเขียนสคริปต์เรื่องนี้หลังจากที่ คสช. ยึดอำนาจไปได้สองปี ช่วงนั้นพี่วัฒน์ วรรลยางกูร นักเขียนที่เป็นคนแต่งเรื่องมนต์รักทรานซิสเตอร์ ต้องลี้ภัยไปยังประเทศเพื่อนบ้านด้วย ช่วงเวลานั้นคนที่ทำงานคิดงานเขียนนี่โคตรอึดอัดกันหมดเลยนะ แม่งไล่ปิดปากไปหมด หากคุณขัดขืนถ้าไม่ถูกปรับทัศนคติ ก็โดนดำเนินคดี ไปจนถึงอุ้มหาย ไอ้พวกมีอำนาจมันก็พยายามปิดปากทุกคนด้วยการอ้างความสงบเรียบร้อย แต่อย่าลืมว่าประชาชนคือมนุษย์ ในทางกลับกันทหารเกณฑ์แม่งก็เป็นมนุษย์ แต่คนมีอำนาจพยายามทำให้ความเป็นมนุษย์ของพวกเขาเหล่านี้หายไป

ในงานชุดนี้คุณเลือกทำบางส่วนของสตอรี่บอร์ดเป็นภาพพิมพ์ด้วย ทำไมต้องเป็นภาพพิมพ์

ภาพพิมพ์เป็นรักครั้งแรกต่องานศิลปะของผมเลยนะ สมัยเรียนศิลปะผมเริ่มทำงานภาพพิมพ์เป็นเทคนิคแรก แต่พอจบออกมา ผมก็ไม่ได้ทำอีกเลย นี่ก็ผ่านมา 30 ปีแล้ว จนช่วงหลังผมย้ายบ้านมาอยู่เชียงใหม่ และมีโอกาสเจอคุณกิติก้อง ติลกวัฒโนทัย ที่เขาเปิดสตูดิโอภาพพิมพ์ C.A.P. ในเชียงใหม่ ผมเลยไปขอเรียนกับเขา เพราะอยากกลับมาลองทำภาพพิมพ์เฉยๆ ตอนแรกก็ไม่ได้คิดว่าจะต้องเป็นสตอรี่บอร์ดหรอก แต่พอคุณอภินันท์มาชวนไปร่วมเบียนาเล่ คุณกิติก้องก็เลยบอกผมว่าทำไมไม่ลองทำสตอรี่บอร์ดเป็นภาพพิมพ์ดู เพราะยังไม่เคยมีใครทำ ผมก็ว่าเออดีว่ะ

ผมเริ่มจากวาดสเก็ตก่อน วาดเป็น 100 ภาพเลย แล้วก็คัดๆ มาจนเหลือแค่ 12 ภาพ มาทำเป็นภาพพิมพ์ etching และก็เป็นคุณกิติก้องนี่แหละที่แนะนำว่าเราสามารถใส่ QR Code ลงบนภาพพิมพ์ได้ ให้คนดูสแกนเข้าไปสู่คอนเทนต์อื่น ผมก็เลยเอาคลิปสั้นๆ เช่นฟุตเทจระหว่างการถ่ายทำ หรือช่วงระหว่างคุยกับนักแสดง หรือการสร้างซีน มาใส่ไว้ใน QR Code ของแต่ละภาพพิมพ์ ก็จะได้คลิปสั้นๆ เพิ่มขึ้นมาอีก 12 คลิปตามจำนวนภาพพิมพ์ แล้วมันก็ทำงานล้อกันไปด้วย เพราะขณะหนังสั้นที่ฉายมันเป็นหนังใบ้ แต่ในคลิปสั้นๆ เหล่านี้ เราจะได้ยินเสียงพูดของตัวละครทุกตัว เป็นการสื่อสารแบบปกติ

ซึ่งยังไม่แค่นั้น คุณยังทำหนังสือการ์ตูนอีก

ผมชอบอ่านหนังสือการ์ตูนน่ะ อ่านมาตั้งแต่เด็ก ทุกวันนี้ก็ยังอ่านอยู่ เอาจริงๆ ผมก็ไม่ได้จำกัดตัวเองด้วยว่ากูเป็นผู้กำกับภาพยนตร์อย่างเดียว ผมเป็นนักเล่าเรื่อง อะไรใช้เล่าเรื่องได้แล้วเราทำได้ก็ทำ ผมก็เลยวาดการ์ตูนที่เป็นเนื้อเรื่องทั้งหมดของหนังใหญ่เรื่องนี้ ตั้งชื่อว่า Trouble in Paradise ผมทำด้วยความบ้าคลั่งมากเลยนะ เพราะแม่งยาวตั้ง 500 หน้า โดยทำออกมาเป็น art book ใช้เทคนิคริโซกราฟ (Risograph) ด้วยความที่ไม่แน่ใจว่าจะมีคนซื้อรึเปล่า เลยทำแค่ 30 เล่ม โชคดีที่ผมมีเพื่อนเยอะ เลยขายหมด (หัวเราะ)

ดูเหมือนงานชุดใหม่นี้ คุณได้ทดลองเล่าเรื่องด้วยเทคนิคใหม่ทั้งหมดเลย ก่อนเริ่มงานมีความกังวลตรงไหนเป็นพิเศษไหม

ไม่นะ เอาจริงๆ ผมเคยให้สัมภาษณ์ไปหลายครั้งแล้วว่าต่อให้ผมทำหนังมากี่เรื่อง แต่พอเริ่มทำเรื่องใหม่ ก็จะรู้สึกเหมือนทุกอย่างใหม่หมด อย่างหนังสือการ์ตูน ความที่เราพัฒนามาจากสคริปต์หนังใบ้ ก็ต้องพยายามตีโจทย์วิธีการเล่าให้สามารถถ่ายทอดอรรถรส อารมณ์ และทำให้ผู้อ่านเข้าใจตัวละครมากที่สุด ความรู้สึกเดียวกับสมัยทำหนังเรื่องแรกเลย ตอนนั้นเราก็ยังไม่มีความรู้ ทำไปตามใจคิด ระหว่างทางจึงมีทั้งความสนุก ความเจ็บปวด กระทั่งหฤหรรษ์เต็มไปหมด แต่ถามว่ากังวลไหม ไม่เลย

แล้วคุณตั้งธงมาก่อนไหมว่าผู้ชมจะรับสาส์นอะไรจากผลงานชุดนี้ของคุณ

ไม่อีกเช่นกัน ถึงแรงบันดาลใจผมค่อนข้างจะชัด แต่การสื่อสารอาจไม่ใช่ประเด็นสำคัญเท่าไหร่ในเรื่องนี้ หนังสั้นเรื่องนี้มันต่างจากหนังทั่วไปที่ผมทำมาก เพราะพอมันไม่ได้ฉายในโรงภาพยนตร์ การคอนโทรลการรับรู้ของผู้ชมก็ทำไม่ได้ หนังมันจะถูกฉายแบบวนลูป บางคนอาจเข้ามาดูตอนกลางเรื่อง หรือตอนใกล้จะจบ เขาอาจดูจนจบและรอให้มันวนลูปใหม่ หรืออาจจะดูจบแค่ครึ่งเรื่องพอ ซึ่งผมไม่ซีเรียส เอาเข้าจริงผมอยากให้หนังมันทำงานกับอารมณ์ล้วนๆ คุณเข้ามาดู อยู่กับมันจะจบหรือไม่ ไม่สำคัญเท่ากับว่าเมื่อคุณเดินออกมาแล้ว คุณรู้สึกอย่างไร

อาจบอกได้ว่านี่เป็นหนังเรื่องแรกของคุณที่ตั้งใจสื่อสารประเด็นการเมืองอย่างตรงไปตรงมา คุณคิดบ้างไหมว่าความที่การเมืองบ้านเรามันค่อนข้างผกผัน เรื่องเล่าของคุณมันจะตกยุคบ้างไหม

อย่างที่บอกผมเริ่มเขียนบทมาตั้งแต่ยุค คสช. จนเลือกตั้งไปเกือบสองปีแล้ว หนังสั้นผมจึงได้ฉายเมื่อปลายปีที่แล้ว แต่ถามว่าบรรยากาศบ้านเมืองเราแตกต่างจากยุค คสช. บ้างไหม ผมว่าไม่เลยนะ มันมืดมนยังไง ก็ยังมืดมนอย่างนั้น เช่นกัน เหมือนที่หลายคนคิดว่ารัฐประหารมันน่าจะหมดไปตั้งแต่ยุคพฤษภาทมิฬแล้ว แต่หลายปีที่ผ่านมา วงจรเหี้ยนี่ก็ยังอยู่

สาวสะเมิน (Two Little Soldiers) จัดแสดงที่ Gallery Seescape นิมมานเหมินท์ ซอย 17 ถึงวันที่ 8 มิถุนายน 2564 เปิด 11.00 – 20.00 น. (ยกเว้นวันจันทร์) https://www.facebook.com/galleryseescape/?ref=page_internal 

ภายถ่ายโดย อิศเรศ เทวาหุดี