What Arts Serve? 
ศิลปะรับใช้อะไร?

ขณะที่อาจารย์ทัศนัย เศรษฐเสรี บอกว่าศิลปะไม่เป็นเจ้านาย และไม่เป็นขี้ข้าใคร คุณอุ๊-หฤทัย ม่วงบุญศรี เจ้าของจิตรกรรมของแวน โกะ อันลือลั่น ก็บอกว่าการเอาศิลปะเป็นเครื่องมือทางการเมือง ผลที่ได้คือสร้างความเกลียดชัง คนชั่วเท่านั้นที่คิดได้… ขณะที่เสียงจากฝั่งอนุรักษ์นิยมอีกหลายเสียงบอกว่าศิลปะต้องบริสุทธิ์และอยู่เหนือการเมือง ฯลฯ

แม้จนป่านนี้เราก็ยังเถียงกันไม่เลิกว่าศิลปะคืออะไร? กระนั้นประวัติศาสตร์ที่ผ่านมาก็พอจะคัดง้างความคิดที่ว่าศิลปะคือสุนทรียะที่อยู่เหนือทุกสิ่ง เพราะแท้จริงแล้วมนุษย์ใช้ศิลปะรับใช้ความคิดและความเชื่อของตัวเองเสมอมานับเป็นพันเป็นหมื่นปี… BOTS ไล่เรียงไทม์ไลน์แบบเร็วๆ เพื่อยืนยันว่าแม้ศิลปะจะไม่ใช่เจ้านายหรือขี้ข้า แต่คนทำงานศิลปะน่ะ ใช่แน่ๆ

รับใช้ความทรงจำมนุษย์ 
(ราว 36,000 ปีที่แล้ว)


ภาพ Bison ใน Altamira Cave

ควายไบซัน คือหนึ่งในภาพเขียนภาพแรกของโลกที่ปรากฏอยู่บนผนังถ้ำ Altamira ประเทศสเปน ซึ่งมีอายุกว่า 36,000 ปี หรือในยุคหินตอนปลาย ทั้งนี้ยังมีภาพสัตว์และภาพมนุษย์พร้อมกิจกรรมล่าสัตว์ปรากฏขึ้นบนผนังถ้ำอีกหลายแห่งทั่วโลกที่สืบค้นไปได้ว่าเกิดขึ้นในยุคเดียวกันนี้ แม้ยังไม่มีคำตอบที่แน่ชัดว่าจุดประสงค์ในการวาดภาพที่แท้จริงของผู้คนในยุคนั้น แต่คุณูปการที่สำคัญของภาพฝาผนังเหล่านั้นคือการเป็นหลักฐานประวัติศาสตร์ที่ถูกเขียนขึ้นเพื่อรับใช้ความทรงจำของมนุษย์

รับใช้กฎหมาย (ราว 3,700 ปีที่แล้ว)

ประติมากรรม Code of Hummurabi, 1755-1750 BC

Code of Hummurabi คือประติมากรรมนูนต่ำสลักรูปพระเจ้าฮัมมูราบี (Hummurabi) แห่งอาณาจักรบาบิโลน และ Shamash เทพแห่งความยุติธรรม ซึ่งถูกสร้างขึ้นราวปี 1755-1750 ก่อนคริสตกาล โดยส่วนล่างของมันปรากฏข้อความประมวลกฎหมายฮัมมูราบีสำหรับให้ชาวบาบิโลนปฏิบัติตาม งานศิลป์ชิ้นนี้จึงทำหน้าที่ประหนึ่งบันทึกข้อตกลงร่วมกันของผู้คนในโลกโบราณนั่นเอง

รับใช้คนบนฟ้า (ราว 1,300 ปีก่อนคริสตกาล)

ประติมากรรม Winged Victory of Samothrace, 200-190 BC

ประติมากรรม Bust of Nefertti, 1352-1336 BC


งานศิลปะที่หลงเหลือจากยุคสมัยก่อนคริสตกาล ทั้งจากอียิปต์โบราณและกรีซ สะท้อนให้เห็นว่าพวกมันถูกสร้างขึ้นเพื่อบอกเล่าถึงคุณูปการและอำนาจของทวยเทพต่างๆ เช่นเดียวกับเป็นเครื่องบันทึกการมีอยู่และพระราชกรณียกิจของกษัตริย์แต่ละพระองค์ในอดีต

รับใช้พระเจ้า(ศตวรรษที่ 5-15)


จิตรกรรม The Creation of Adam โดย Michelangelo, 1508-1512

จิตรกรรม Crucifix โดย Cimabue, 1288

หลังจากแนวคิดเรื่องพระเจ้าถือกำเนิดมาบนโลกพร้อมคริสต์ศาสนาเมื่อ 2,021 ปีที่แล้ว ดูเหมือนผู้คนที่มีทักษะทางศิลปะในโลกตะวันตกเกือบทั้งหมดก็อุทิศชีวิตทำงานศิลปะเพื่อบอกเล่า เทิดทูน ไปจนถึงรับใช้พระเจ้า โดยเฉพาะในยุคกลาง (ราวศตวรรษที่ 5-15) ยุคสมัยที่ศาสนาจักรใช้ศิลปะเป็น ‘เครื่องมือ’ ในการเผยแพร่ความเชื่อได้อย่างทรงประสิทธิภาพ

รับใช้คนรวย(ศตวรรษที่ 16-17)


จิตรกรรม Pendant Portraits of Maerten Soolmans and Oopjen Coppit, 1634

การเกิดขึ้นของบริษัท Dutch East India Company ในศตวรรษที่ 17 ส่งผลให้เนเธอร์แลนด์เข้าสู่ยุครุ่งเรือง
ซึ่งเปลี่ยนให้พ่อค้าธรรมดาๆ กลายเป็นเศรษฐีทั่วทุกหัวระแหง โดยค่านิยมของเศรษฐีในยุคนั้น คือการจ้างจิตรกรมาวาดภาพเหมือนของตนเองไว้แขวนอวดที่บ้าน จิตรกรดังอย่างเรมบรันต์, เวอร์เมียร์, ฟรันส์ ฮัลส์ ฯลฯ ล้วนร่ำรวยจากการอุปถัมภ์ของเหล่าพ่อค้าทั้งนั้น

รับใช้ภรรยา(ศตวรรษที่ 18)

จิตรกรรม A Lady on Her Day Bed โดย Francois Boucher, 1743


ฟรองซัว บูเช คือจิตรกรคนสำคัญในยุค Rococo ในศตวรรษที่ 18 เขาเลื่องชื่อจากการวาดรูปสตรีชั้นสูงในฝรั่งเศส และภูมิทัศน์จากเทพนิยาย กระนั้นหนึ่งใน ‘แบบ’ ที่เขาใช้วาดซ้ำๆ จนเป็นที่รู้กันคือภรรยาของเขา Marie-Jeanne Buzeau ซึ่งแม้ไม่มีบันทึกว่าเขาวาดรูปภรรยาไว้กี่ภาพ แต่ A Lady on Her Day Bed คือหนึ่งในภาพภรรยาของบูเชที่มีชื่อเสียงมากที่สุดในยุคโรโคโค

รับใช้การปฏิวัติ (ศตวรรษที่ 19)

จิตรกรรม Liberty Leading the People โดย Eugene Delacroix

ภาพ Liberty Leading the People ถือเป็นหนึ่งในภาพที่เป็นตัวอย่างของศิลปะเพื่อสะท้อนการปฏิวัติโดยประชาชนได้ดี Eugene Delacroix เขียนภาพนี้ในปี 1830 เพื่อสะท้อนการปฏิวัติเดือนกรกฎาคม (July Revolution) ในฝรั่งเศส

รับใช้ความสงสัยว่าศิลปะคืออะไร (ศตวรรษที่ 20)


ประติมากรรม Fountain โดย Marcel Duchamp, 1917

ในปี 1917 สมาคมศิลปินอิสระในนิวยอร์กจัดนิทรรศการศิลปะที่ประกาศว่าจะ ‘เปิดรับงานศิลปะทุกประเภทไม่จำกัด’ มาร์เซล ดูชองป์ จึงใช้นามแฝงว่า R.Mutt ส่งโถปัสสาวะพร้อมเซ็นลายเซ็นเข้าร่วมงาน (โดยดูชองป์ก็เป็นหนึ่งในคณะกรรมการของสมาคมนี้ด้วย) ปรากฏว่าคณะกรรมการคนอื่นๆ กลับปฏิเสธงานนี้ จนดูชองป์มาเฉลยทีหลัง และลาออกจากคณะกรรมการ กลายเป็นว่าโถปัสสาวะชิ้นนี้กลับได้รับความสนใจจากสาธารณชนมากกว่านิทรรศการ และกลายเป็นหนึ่งในผลงานชิ้นแรกๆ ของโลกที่เปลี่ยนนิยามของศิลปะในยุคสมัยต่อๆ ไปจวบจนปัจจุบัน

รับใช้โฆษณาชวนเชื่อ (ศตวรรษที่ 20)

ภาพโปสเตอร์โฆษณาชวนเชื่อของสหภาพโซเวียต

ภาพโปสเตอร์โฆษณาชวนเชื่อของสหรัฐอเมริกา

ศิลปะถูกใช้เพื่อการโฆษณาประสัมพันธ์เสมอมา ไม่ว่าจะเป็นการทำ PR ให้พระเจ้า ศาสนา กษัตริย์ ไปจนถึงสินค้า และลัทธิทางการเมือง โดยเฉพาะในยุคสงครามเย็นที่สองขั้วอำนาจโลกอย่างสหรัฐอเมริกาและสหภาพโซเวียตห้ำหั่นกันอย่างเมามันด้วยการโฆษณาชวนเชื่อ

รับใช้กระเป๋าเงินศิลปิน (ศตวรรษที่ 20-21)

ประติมากรรม One Ball Total Equilibrium, 1985


ประติมากรรม Rabbit โดย Jeff Koons, 1986

ปี 1985 เจฟ คูน ศิลปินชื่อดังชาวอเมริกัน เคยนำลูกบาสเก็ตบอล Spalding ใส่ลงในตู้ปลา และตั้งชื่อให้มันว่า One Ball Total Equilibrium Tank และถูกประมูลไปในราคา 15 ล้านเหรียญสหรัฐ ขณะที่ปีถัดมาเขาทำประติมากรรมกระต่ายจากสแตนเลสสตีล ซึ่งถูกประมูลไปในปี 91.1 ล้านเหรียญสหรัฐ เมื่อปี 2019 แน่นอนว่างานศิลปะในโลกร่วมสมัยถูกศิลปินใช้เพื่อเป็นสื่อสะท้อนแนวคิดต่อสังคมและโลก แต่เหนือสิ่งอื่นใด การสร้างงานศิลปะจะไม่สมบูรณ์เลยหากมันไม่ถูกขาย และเจฟ คูน ก็เป็นหนึ่งในศิลปินคนสำคัญที่ทำให้นักสะสมหลายคนแทบไม่สนใจแนวคิดเบื้องหลังชิ้นงาน เท่ากับที่ว่างานชิ้นนั้นๆ มันถูกซื้อไปด้วยราคาเท่าไหร่